W każdej niemalże nieco większej miejscowości z kościołem rzymskokatolickim i unicką cerkwią sąsiadowała synagoga, oprócz wiejskich szkół działały maleńkie żydowskie szkółki, w których brodaty mełamed nauczal chłopców Tory i Talmudu. Dzisiaj śladów po tej rzeczywistości szukać możemy tylko w fotograficznych archiwach.
Świątynia dla Żydów jest tylko jedna: ta w Jerozolimie. Jedynie w niej składać można miłe Jahwe ofiary. Synagogi są miejscami modlitwy i nauczania. Zwykle stanowiły też ośrodek administracyjny gminy, zdarzało się, że była przy nich prowadzona koszerna stołówka albo noclegownia dla ubogich. W większych ośrodkach miejskich synagog bywało kilka, ale nie odpowiadały one znanemu nam dzisiaj podziałowi na terytorialne parafie. Oddzielnie modlili się Żydzi tradycyjni, oddzielnie chasydzi, swoje miejsca modlitwy oddzielnie wznosili wyznawcy unowocześnionego judaizmu reformowanego (tych akurat u nas nie było).Oprócz tego zdarzały się domy modlitwy cechowe (nosiwodów, stolarzy) oraz prywatne. Duchową opiekę sprawował rabin - przewodniczący modłom, dobrze wyedukowany kaznodzieja, nie przyjmujący jednak żadnych święceń, nie wykonujący żadnych funkcji kapłańskich.
Architektonicznie synagoga od innych budynków odbiegała głównie rozmiarami. Materiał 0 drewno bądź cegła - wynikał z zamożności gminy. W środku, poza przedsionkiem, znajdowała się główna sala modlitewna, na środku której umieszczona była bima (rodzaj podestu, pełniącego funkcje ambony i miejsca celebracji ślubu czy obrzezania) oraz Aron Ha-Kodesz - ozdobna wnęka w ścianie, w której znajdowały się święte zwoje Tory. Kobiety modły zanosiły z babińca - pomieszczenia przyległęgo do sali głównej, posiadającego okienka umożliwiające obserwację nabożeństwa, jednocześnie strzegące mężów pobożnych przed rozproszającym towarzystwem niewiast.
Nie masz już, nie masz w Polsce żydowskich miasteczek,
W Hrubieszowie, Karczewie, Brodach, Falenicy
Próżno byś szukał w oknach zapalonych świeczek,
I śpiewu nasłuchiwał z drewnianej bóżnicy.
(...)
Te księżyce nad inną już chodzą planetą,
Odfrunęły spłoszone milczeniem ponurym.
Już nie ma tych miasteczek, gdzie szewc był poetą,
Zegarmistrz filozofem, fryzjer trubadurem.
Nie ma już tych miasteczek, gdzie biblijne pieśni
Wiatr łączył z polską piosnką i słowiańskim żalem,
Gdzie starzy żydzi w sadach pod cieniem czereśni
Opłakiwali święte mury Jeruzalem.
(Antoni Słonimski, Elegia żydowskich miasteczek)
A przecież jeszcze był
Wohyń, Czemierniki, Rossosz, Wąsosz, Łomazy, Konstantynów, Wisznice...
Biała Podlaska: Synagoga tzw. Szkolny Dwór. Najstarsza synagoga w Białej Radziwiłłowskiej spłonęła w 1826 roku. W jej miejscu wzniesiono z cegły palonej gmaszysko tyleż okazałe, co dysfukcyjne: już w 1860 domagało się remontu. Została zburzona przez Niemców. Ponieważ obok synagogi funkcjonowała szkoła dla chłopców (cheder), miejsce, gdzie stała do dziś nazywane jest Szkolnym Placem. Oprócz Starej w Białej były jeszcze synagogi na Pocztowej (drewniana, należąca do chasydów, rozebrana po 2004 roku) i na Łaziennej (budynek istnieje do dzisiaj)
Terespol: Pierwszą znaną nam ze źródeł synagogę w Terespolu wzniesiono w 1827 roku. Kiedy w połowie wieku przeniesiono centrum zabudowy w 1856 zbudowano też nową bożnicę. Po I wojnie światowej wymagała bardziej odbudowy niż remontu. Plany odwlekały się jednak ze względu na brak funduszy. Nabożeństwa przeniosły się do budynku szkolnego na ulicy Czerwonego Krzyża. Starą synagogę rozebrano w przededniu wojny, małą (na zdjęciu) najpierw przeniesiono na inne miejsce a potem w latach 70- tych rozebrano
Janów Podlaski: Najstarsza synagoga, zbudowana została w 1583 roku, kolejną, w rejonie dzisiejszej ulicy Brzeskiej, w końcówce XVIII wieku. Był to okazały budynek z cegły, kryty blachą holenderską. W środku była dwukondygnacyjna sala główna, męski przedsionek oraz babiniec. Zniszczona została w czasie II wojny światowej przez Niemców. Nie pozostał po niej żaden ślad
Radzyń Podlaski: W Radzyniu były trzy główne synagogi: w rejonie dzisiejszej ulicy Chomiczewskiego, na Bulwarach i w okolicach iulicy Armii Krajowej. Najstarsza była pierwsza, drewniana, dwukondygnacyjna, posiadająca zewnętrzną galerię. Zniszczona została ok. 1943 roku.
Sławatycze: najstarsza synagoga spłonęła w 1907 roku, kolejna, ledwie co wybudowana w 1911. Odbudowano ją według tego samego projektu. Ta też skończyła w ogniu, podpalona w 1940 roku przez Niemców
Parczew: W Parczewie były conajmniej dwie ważne synagogi. Pierwsza, pochodząca z XVII wieku i odbudowana po pożarze w roku 1924 pod adresem Piwonia 3 (na zdjęciu), została zdewastowana przez Niemców. Po wojnie mieściło się w niej szereg instytucji, sklepów i magazynów. Obecnie znajduje się w niej restauracja. Druga, drewniana, na Żabiej, została po wojnie przebudowana i przekazana na potrzeby przedszkola
Międzyrzec Podlaski: Wielką Synagogę, najokazalszy tego typu budynek w regionie, mieszczącą się na ulicy Nassuta 13, wzniesiono ok. 1779 rou. W 1912 roku przeprowadzono koszztowny remont. W 1942 zdewastowana przez Ukraińców, w 1943 wysadzona w powietrze przez Niemców. W latach 60-tych na jej miejscu wybudowano bloki mieszkalne.
Radzyń Podlaski: Wielu mieszkańców miasta pamięta jeszcze budynek dawnej rozlewni oranżady i piwa. Mało kto wie, że była tam wcześniej synagoga. Budynek rozebrano w latach 80-tych, obecnie znajduje się tam parking
